raasaayanik tatv

raasaayanik tatvon ki aavart saarani

raasaayanik tatv (ya keval tatv) aise un shuddh padaarthon ko kehte hain jo keval ek hi tarah ke paramaanuon se bane hote hain. ya jo aise paramaanuon se bane hote hain jinke naabhik mein samaan sankhya mein protaun hote hain. sabhi raasaayanik padaarth tatvon se hi milkar bane hote hain.

haaidrojan, naaitrojan, aakseejan, tatha silikaun aadi kuchh tatv hain. san 2007 tak kul 117 tatv khoje ya paaye ja chuke hain jismein se 94 tatv dharati par praakrutik roop se vidyamaan hain. krutrim naabhikeeya abhikriyaaon ke parinaamasvaroop uchch parmaanu kramaank vaale tatv samay-samay par khoje jaate rahe hain.

anukram

itihaas

tatv shabd ke saahityik arth anek hain, par rasaayan vigyaan mein iska prayog vishesh arth mein hota hai. panchatatv ke antargat hamaare saahitya mein pruthvi, jal, tejas, vaayu aur aakaash ki ganana bahut puraane samay se hoti aa rahi hai. panchajnyaaaneindriyon se roop, ras, gandh sparsh aur shabd in panchatanmaatraaon, panchavishyon ya paaainch sanvedanaaon ki anubhooti hoti hai aur jin sthool bhooton ke kaaran ye panchatanmaatraaeain vyakt hoti hain unhein hi panchatatv kehte hain. saankhya aur vaisheshik darshanon ke aadhaar par pruthvi ka gun gandh hai aur tadvishyak jnyaaaneindriya naasika hai, jal ka gun ras hai aur tadvishyak jnyaaaneindriya rasana ya jihva hai, tejas ya agni ka gun roop hai aur tadvishyak jnyaaaneindriya chakshu hai, vaayu ka gun sparsh hai aur tadvavishyak jnyaaaneindriya tvacha hai tatha aakaash ka gun shabd hai, jisse sambandh rakhanevaali jnyaaaneindriya karn hain.

cheen ke vidvaan bhi puraane samay mein, jaisa isa se 2,000 varsh poorv ke lekh shoo-King se pata chalta hai, paaainch tatv maanate the. samast bhautik srushti ke moolaadhaar tatv the: pruthvi, agni, jal dhaatu aur kaashth. in vidvaanon ne tatv shabd ki kabhi spasht paribhaasha dene ki cheshta naheen ki. arastoo ne tatvon ke saath bhautik gunon ke sambandh ka nirdesh kiya. ye gun the: shushk ya aardr, ushn ya sheetal aur guru (bhaari) ya alp guru (halaka).

Europe mein 16veen shati mein rasaayan ke kshetr ka vistaar hua, maamooli dhaatuon ko svarn mein parint karna aur aayu badhaane evam shareer ko nirog karne ke liye oshadhiyon ki khoj karna rasaayan ka lakshya bana. pairaaselsas ne teen ya chaar tatv maane, jiske moolaadhaar lavan, gandhak aur paarad maane gaye. ye teenon kramash: sthirta, dahan ya jvalan, evam dravatv ya vaashpasheelata ke gunon se sambandh rakhate the. 17veen shati mein France evam inglaid mein bhi isi prakaar ke vichaaron ke prashraya milta raha. dau॰ Willis (1621-1675 i0) ne moolaadhaar sakriya tatv ye maane : paara ya spirit, gandhak ya tel aur lavan tatha inke saath nishkriya tatv jal ya kaf aur mitti bhi maane. je0 bee0 vaan helamaunt (1577-1644 i0) ne paani ko hi mukhya tatv maana aur ye lavan, gandhak aur paare ko bhi moolat: paani samajhte the. hava ko bhi unhone tatv maana.

tatv ke sambandh mein sabse adhik spasht vichaar Robert bauyal (1627-1691 i0) ne 1661 i0 mein rakha. usane tatv ki paribhaasha yeh di ki ham tatv unhein kaheingein, jo kisi yaantrik ya raasaayanik kriya se apne se bhinn do padaarthon mein vibhaajit na kiye ja sakein.

staal ne chaar tatv maane the aml, jal, pruthvi aur falaujistan. yeh antim tatv vastuon ke jalne mein sahaayak hota tha. Robert bauyal ki paribhaasha ko maankar rasaayanajnyaon ne tatvon ki soochi taiyaar karni praarambh ki. bahut samay tak paani tatv maana jaata raha. 1774 i0 mein preestali ne okseejan gas taiyaar ki. kaiveindish ne 1781 i0 mein aakseejan aur haaidrojan ke yog se paani taiyaar karke dikha diya aur tab paani tatv na rahakar yaugikon ki shreni mein aa gaya. laavvaajye ne 1789 i0 mein yaugik aur tatv ke pramukh antaron ko bataaya. uske samay tak tatvon ki sankhya 23 pahuainch chuki thi. 19veen shati mein sar hanfri devi ne namak ke mool tatv sodiym ko bhi pruthak kiya aur kailsiym tatha potaasiym ko bhi yaugikon mein se alag karke dikha diya. devi ke samay ke poorv kloreen ke tatv hone mein sandeh maana jaata tha. log ise oksimyooriyetik aml maanate the, kyoki yeh myooriyetik aml (namak ka tejaab) ke okseekaran se banta tha, par devi (1809-1818 i0) ne siddh kar diya ki kloreen tatv hai.

prakruti mein kitne tatv ho sakte hain, iska pata bahut dinon tak rasaayanajnyaon ko na tha. at: tatvon ki khoj ke itihaas mein bahut se aise tatvon ki bhi ghoshana kar di gayi, jinhein aaj ham tatv naheen maanate. 20veen shati mein mojali naamak tarun vaigyaanik ne parmaanu sankhya ki kalpana rakhi, jisse spasht ho gaya ki sabse halake tatv udajan se lekar prakruti mein praapt sabse bhaari tatv Uranium tak tatvon ki sankhya lagbhag 100 ho sakti hai. rediyodharmi tatvon ki khoj ne yeh spasht kar diya ki tatv bauyal ki paribhaasha ke anusaar sarvatha avibhaajaneeya naheen hai. prakruti mein Uranium vibhkt hokar swayam doosare tatvon mein parint hota rahata hai. prayogon ne yeh bhi sambhav karke dikha diya hai ki ham apni prayogashaalaaon mein tatvon ka vibhaajan aur nae tatvon ka nirmaan bhi kar sakte hain. Uranium ke aage 8-9 tatvon ko krutrim vidhi se banaaya bhi ja saka hai.

prachurata

nimnalikhit saarani mein hamaari galaxy mein sabse adhik prachurata mein upasthit 12 tattv diye gaye hain. yeh anumaan spektroskopi ke dvaara lagaaya gaya hai. unki maatra dravyamaan ke anusaar 'paarts par million' (ppm) (prati das lakh) mein di gayi hai.

hamaari galaxy ke tattv prati das lakh
(dravyamaan ke anusaar)
haaidrojan 739,000
hiliym 240,000
aakseejan 10,400
kaarban 4,600
niyaan 1,340
loha 1,090
naaitrojan 960
silikn 650
maigneeshiym 580
gandhak 440
potaash 210
nikal 100

gyaat raasaayanik tattv (118)

tattvon ki soochi
parmaanu
sankhya
naam hindi mein naam prateek samooh piriyd block avastha
esateepi par
astitv varnan
1 haaidrojan udajan H 1 1 s gas aaditttv adhaatu
2 hiliym yaanaati He 18 1 s gas aaditttv akriya gas
3 lithiym laghvaatu Li 1 2 s thos aaditttv kshaar dhaatu
4 beriliym vidoor Be 2 2 s thos aaditttv alkali mruda dhaatu
5 boraun taankan B 13 2 p thos aaditttv metalaayad
6 kaarban praangaar C 14 2 p thos aaditttv adhaatu
7 naaitrojan bhooyaati N 15 2 p gas aaditttv adhaatu
8 aakseejan praanavaayu, jaarak O 16 2 p gas aaditttv adhaatu
9 floreen tarasvini F 17 2 p gas aaditttv hailojan
10 niaan shithiraati Ne 18 2 p gas aaditttv akriya gas
11 sodiym kshaaraatu Na 1 3 s thos aaditttv kshaar dhaatu
12 maigneeshiym bhraajaatu Mg 2 3 s thos aaditttv alkali mruda dhaatu
13 aluminiym saftayaatu Al 13 3 p thos aaditttv dhaatu
14 silikn saikata Si 14 3 p thos aaditttv metalaayad
15 fausforas bhaasvar P 15 3 p thos aaditttv adhaatu
16 gandhak gandhak S 16 3 p thos aaditttv adhaatu
17 kloreen neeraji Cl 17 3 p gas aaditttv hailojan
18 aargan mandaati Ar 18 3 p gas aaditttv akriya gas
19 potaash dahaatu K 1 4 s thos aaditttv kshaar dhaatu
20 kailsiym choornaatu Ca 2 4 s thos aaditttv alkali mruda dhaatu
21 skaindiym stokaatu Sc 3 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
22 taaiteniym ranjaatu Ti 4 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
23 vanediym rochaatu V 5 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
24 kromiym varnaatu Cr 6 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
25 mainganeej ayas Mn 7 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
26 aayaran loha Fe 8 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
27 kobaalt ketvaatu Co 9 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
28 nikal gilt Ni 10 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
29 kaupar taaainba, taamr Cu 11 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
30 jink jasta Zn 12 4 d thos aaditttv sankraman dhaatu
31 lailiym dravaatu Ga 13 4 p thos aaditttv dhaatu
32 jarmeniym sikaatu Ge 14 4 p thos aaditttv metalaayad
33 aarsainik sankhiya, naipaali As 15 4 p thos aaditttv metalaayad
34 seleniym mechaagni Se 16 4 p thos aaditttv adhaatu
35 bromiym duraaghri Br 17 4 p drav aaditttv hailojan
36 kriptaun leenaati Kr 18 4 p gas aaditttv akriya gas
37 rubidiym deepaatu Rb 1 5 s thos aaditttv kshaar dhaatu
38 straunsiym shonaatu Sr 2 5 s thos aaditttv alkali mruda dhaatu
39 yitriym bhrushala Y 3 5 d thos aaditttv sankraman dhaatu
40 jarkoniym gomedaatu Zr 4 5 d thos aaditttv sankraman dhaatu
41 naayobiym kaashaatu Nb 5 5 d thos aaditttv sankraman dhaatu
42 mauleebdenam sanvarnaatu Mo 6 5 d thos aaditttv sankraman dhaatu
43 teknishiym cheshtaatu Tc 7 5 d thos Transient sankraman dhaatu
44 Ruthenium naksharaatu Ru 8 5 d thos aaditttv sankraman dhaatu
45 rodiym naamlaatu Rh 9 5 d thos aaditttv sankraman dhaatu
46 palediym nichooshaatu Pd 10 5 d thos aaditttv sankraman dhaatu
47 silvar chaaaindi, rajat Ag 11 5 d thos aaditttv sankraman dhaatu
48 kaidamiym mrujyaatu Cd 12 5 d thos aaditttv sankraman dhaatu
49 indiym nailaatu In 13 5 p thos aaditttv dhaatu
50 tin trapu Sn 14 5 p thos aaditttv dhaatu
51 enteemani anjan Sb 15 5 p thos aaditttv metalaayad
52 telyuriym vangak Te 16 5 p thos aaditttv metalaayad
53 aayodeen janbuki I 17 5 p thos aaditttv hailojan
54 jenaun kotayaati Xe 18 5 p gas aaditttv akriya gas
55 seejiym dyudhaatu Cs 1 6 s thos aaditttv kshaar dhaatu
56 beriym haryaatu Ba 2 6 s thos aaditttv alkali mruda dhaatu
57 lainthanam sujaarala La 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
58 seeriym pushkala Ce 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
59 Praseodymium shyaamala Pr 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
60 niyodimiym aapeetala Nd 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
61 promethiym pivirla Pm 3 6 f thos Transient lainthenaaid
62 sameriym dhoosarala Sm 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
63 yooropiym kinvirla Eu 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
64 Gadolinium yonila Gd 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
65 tarbiym idbhrushala Tb 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
66 Dysprosium chumbala Dy 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
67 Holmium paandula Ho 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
68 Erbium raktala Er 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
69 Thulium vyaaharila Tm 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
70 Ytterbium shvetala Yb 3 6 f thos aaditttv lainthenaaid
71 Lutetium nirvarnala Lu 3 6 d thos aaditttv lainthenaaid
72 Hafnium gaavaatu Hf 4 6 d thos aaditttv sankraman dhaatu
73 taintalam sahaatu Ta 5 6 d thos aaditttv sankraman dhaatu
74 tangastan chandaatu W 6 6 d thos aaditttv sankraman dhaatu
75 Rhenium baashpaatu Re 7 6 d thos aaditttv sankraman dhaatu
76 Osmium gurvaatu Os 8 6 d thos aaditttv sankraman dhaatu
77 iridiym ghanaatu Ir 9 6 d thos aaditttv sankraman dhaatu
78 platinum mahaatu Pt 10 6 d thos aaditttv sankraman dhaatu
79 gold sona, svarn Au 11 6 d thos aaditttv sankraman dhaatu
80 marakari paara Hg 12 6 d drav aaditttv sankraman dhaatu
81 thailiym sikshyaatu Tl 13 6 p thos aaditttv dhaatu
82 laid seesa Pb 14 6 p thos aaditttv dhaatu
83 bismath bhidaatu Bi 15 6 p thos aaditttv dhaatu
84 poloniym toyaatu Po 16 6 p thos Transient metalaayad
85 Astatine laavani At 17 6 p thos Transient hailojan
86 redaun taijasaati Rn 18 6 p gas Transient akriya gas
87 fraansiym kshadraatu Fr 1 7 s thos Transient kshaar dhaatu
88 rediym tejaatu Ra 2 7 s thos Transient alkali mruda dhaatu
89 aiktiniym ejaatu Ac 3 7 f thos Transient aiktinaaid
90 thoriym hrasaatu Th 3 7 f thos aaditttv aiktinaaid
91 Protactinium praijaatu Pa 3 7 f thos Transient aiktinaaid
92 Uranium kirnaatu U 3 7 f thos aaditttv aiktinaaid
93 nepchooniym Np 3 7 f thos Transient aiktinaaid
94 plotoniym Pu 3 7 f thos aaditttv aiktinaaid
95 amerisiym Am 3 7 f thos Transient aiktinaaid
96 kyuriym Cm 3 7 f thos Transient aiktinaaid
97 barkeliym Bk 3 7 f thos Transient aiktinaaid
98 kailiforniym Cf 3 7 f thos Transient aiktinaaid
99 aainsteeniym Es 3 7 f thos sanshleshit aiktinaaid
100 farmiym Fm 3 7 f thos sanshleshit aiktinaaid
101 meindaleeviym Md 3 7 f thos sanshleshit aiktinaaid
102 nobidiym No 3 7 f thos sanshleshit aiktinaaid
103 laareinsiym Lr 3 7 d thos sanshleshit aiktinaaid
104 radarafordiym Rf 4 7 d sanshleshit sankraman dhaatu
105 dabniym Db 5 7 d sanshleshit sankraman dhaatu
106 Seaborgium Sg 6 7 d sanshleshit sankraman dhaatu
107 boriym Bh 7 7 d sanshleshit sankraman dhaatu
108 haisiym Hs 8 7 d sanshleshit sankraman dhaatu
109 Meitnerium Mt 9 7 d sanshleshit
110 Darmstadtium Ds 10 7 d sanshleshit
111 roentajeniym Rg 11 7 d sanshleshit
112 koparanisiym Cn 12 7 d sanshleshit sankraman dhaatu
113 (Ununtrium) Uut 13 7 p sanshleshit
114 Flerovium Fl 14 7 p sanshleshit
115 (Ununpentium) Uup 15 7 p sanshleshit
116 Livermorium Lv 16 7 p sanshleshit
117 (Ununseptium) Uus 17 7 p sanshleshit
118 (Ununoctium) Uuo 18 7 p sanshleshit

inhein bhi dekhein

baahari kadiyaaain