deveemaahaatmya
deveemaahaatmyam (arth: devi ka mahaatmya) hinduon ka ek dhaarmik granth hai jismein devi durga ki mahishaasur naamak raakshas ke oopar vijay ka varnan hai. yeh maarkandeya puraan ka ansh hai. ismein 700 shlok hone ke kaaran ise 'durga saptashati' bhi kehte hain. ismein srushti ki prateekaatmak vyaakhya ki gayi hai. jagat ki sampoorn shaktiyon ke do roop maane gaye hai - sanchit aur kriyaatmak. navaraatri ke dinon mein iska paath kiya jaata hai.
is rachana ka vishesh sandesh hai ki vikaas-virodhi dusht ativaadi shaktiyon ko saare sabhya logon ki sammilit shakti "sarvadevashareejam" hi paraast kar sakti hai, jo raastreeya ekta ka prateek hai. is prakaar aaryashakti Ajay hai. isame gaman (iska bhedan) dushkar hai. isliye yeh 'durga' hai. yeh ativaadiyon ke oopar santulan - shakti (stogun) sabhyata ke vikaas ki sahi pehchaan hai.
parichay
surath naam ke ek raaja ka raajya chhin jaane aur jaan par sankat aa jaane par vah raaja bhaag kar jungle chala jaata hai! gyaani raaja ko apni paristhati ka sahi gyaan hai. vah nishchit roop se samajhta hai ki use pun: apna raajya athva koi sampati vaapas naheen milne waali hai! kintu fir bhi use baar-baar unhi vastuon, vyaktiyon aur khajaane adi ki chinta sataati rahati hai. raaja jise nirrthak samajhta hai aur mukt rahana chaahata hai, uske vipreet usaka man uske gyaan ki avhelna kar bas unhi bastuo ki or kheecha jaata hai| gyaani raaja surath apni asaadhaaran shanka ko lekar param gyaani megha rishi ke paas jaate hai. rishi unhein bataate hai ki vah vishesh shakti bhagavan ki kriyaasheel shaktitr se pare mahaamaaya hai jo saare sansaar ko jodti hai, poori srushti ko sanchaalit, sanghrut aur niyantrit karti hai. saare jeev-jantu usi ki prerana se kaarya karte hain |
yahi mahaamaaya shakti srushti ki teen avasthaaon ka teen roopon mein sanchaalan karti hai. srushti, avasthaaon ka lagaataar parivartan hai. parivartan ka maapak, kaal (samay) hai. bina kaal ke parivartan ki kalpana naheen ki ja sakti. isliye pehli avastha mein yahi (kaal ki) mahaakaali shakti ke roop mein mahaamaaya srushti ko gati deti hai. parivartan ki nirantarata mein kaal ke kisi vishesh bindu par srushti ka ek svaroop aur keval ek vahi svaroop banta hai| usaka sanghaaran aur sanposhan vah mahaalakshmi ke roop mein karti hai. srushti ki teesari avastha vikaas ki agrim avastha hai, jab chetna ka bahuaayaami vikaas hota hai. is avastha ka sanchaalan aur niyanntran mahaasarasvati ke roop mein vah karti hai.
srushti ki inhi teen avasthaaon ko sarvasaadhaaran ke liye bodhagamya roop mein prastut kiya gaya hai| pehli avastha mein srushti rachana ke karta bramha ko madhu aur kaitabh naam ke do raakshas maar laana chaahate the| kramash: tamoguni aur rajoguni ye donon ativaadi shaktiyaaain vikaas ke liye sankat hai| brahm ne mahaamaaya se raksha ki guhaar ki| mahaamaaya ki prerana se vishnu yognindra tyaag kar aae aur raakshason ko maar daala| brahm ki srushti-rachana ka kaarya aage badh jaata hai. doosari avastha sabhyata ki praarambhik avastha-ganga sindhu ke maidaan ki tatkaaleen jangali avastha ka prateekaatmak varnan hai. jaanvaron se shaareerik bal mein apekshaakrut kamjor maanav samooh -aaryashakti ko vina viksit hathiyaar ke keval buddi vivek ke bal par jangali bhainse (mahishaasur) aadi bhayaanak jangali jaanvaron ke beech se apni sabhyata ki gaadi aage nikalne ki chunoti thi, jisme vah safal hui. teesari avastha sabhyata ki viksit avastha hai, jahaaain aaryashakti ko shunbh aur nishunbh ke roop mein do ativaadi shaktiyon rajogun aur tamogun athva pragativaadi aur pratakriyaavaadi shaktiyon ka saamana sada karna padta hai.
kuchh vahuprachalit stotr aur unka arth
brahma dvaara ki gayi deveestuti (shlok 72 - 86) is granth ke adhik prachalit shlokon mein anyatam hain. in shlokon ki kaavyik Sushma evam daarshanikta ati sundar hai. neeche sanskrut shlok evam unka hindi anuvaad diya gaya hai-
sanskrut shlok | hindi anuvaad |
---|---|
brahmovaach .72. tvan svaaha tvan svadha tvan hi vashaatakaar: svaraatmika . ardhamaatra sthita nitya iya anuchchaariyaavisheshat: . tvayetaddhaaryate vishvan tvayetat srujyate jagat . visrushtau srushtiroopa tvan sthitiroopa ch paalne . mahaavidya mahaamaaya mahaamedha mahaasmruti: . prakrutistvan ch sarvasv gunaatrayavibhaavini . tvan shreestameeshvari tvan hreestvan buddhirbodhalakshana . khadgini shoolini ghora gadini chakrini tatha . saumya saumyataraahaashesh, saumyebhyas tvatisundari . yachch kinyachit kvachit vastu sadaasadvaakhilaatmike . iya tvaya jagatasrashta jagat paatyatti iyo jagat . vishnu: shareeragrahanam aham ishaan ev . sa tvamitthan prabhaavai: svairudaarairdevi sanstuta . pravodhan ch jagatsvaami niytaan achyuto laghu . |
brahmaaji ne kaha .72. devi! tumheen svaaha, tumheen svadha, tumheen vashatkaar (pavitra aahuti mantr) ho. svar bhi tumhaare hi svaroop hain. tatha in teen aksharon ke atirikt jo binduroopa nitya ardhamaatra hai, jiska vishesharoop se uchchaaran naheen kiya ja sakta, vah bhi tumhi ho. tumheen is vishv brahmaand ko dhaaran karti ho, tumase hi is jagat ki srushti hoti hai. he jaganmayi devi! is jagat ki utpatti ke samay tum srushtiroopa ho aur paalanakaal mein sthitiroopa ho. tumheen mahaavidya, tumheen mahaamaaya, tumheen mahaamedha, tumheen mahaasmruti ho tumheen teenon gunon ko utpann karne waali sabki prakruti ho.
mujhako, Bhagwan vishnu ko aur Bhagwan shankar ko bhi tumane hi shareer dhaaran karaaya hai. devi! tum to apne in udaar prabhaavon se hi prashansit ho.. jagat ke svaami Bhagwan vishnu ko sheegra jaga do. |
baahari kadiyaaain
- durga saptashati ka mool paath
- durgaasaptashati (sachitr, hindi anuvaad evam paath-vidhi sahit; geeta press, Gorakhpur)
- durga saptashati ka angreji anuvaad