bhaarateeya rupaya

bhaarateeya rupaya
rupaya
aaiesao 4217 code INR
Flag of India.svg Bhaarat
mudraasfeeti 10.7 %
srot seeaaie, 2009 anumaan
up ikaai
1/100 paisa
prateek Indian Rupee symbol.svg
paisa pai
sikke 25 paisa, 50 paisa, 1 rupaya, 2 rupaya, 5 rupaya
bainkanot 1 rupaya,2 rupaya,5 rupaya, 10 rupaya, 20 rupaya, 50 rupaya, 100 rupaya, 500 rupaya, 1,000 rupaya
kendreeya bank bhaarateeya rijrv bank

bhaarateeya rupaya (prateek-chinh: Indian Rupee symbol.svg; code: INR) Bhaarat ki raashtreeya mudra hai. iska baajaar niyaamak aur jaareekarta bhaarateeya rijrv bank hai. naye prateek chinh ke aane se pehle roopaye ko hindi mein darshaane ke liye 'Ru' aur angreji mein Re. (1 rupaya), Rs. aur Rp. ka prayog kiya jaata tha.

aadhunik bhaarateeya rupaye ko 100 paise mein vibhaajit kiya gaya hai. sikkon ka moolya 5, 10, 20, 25 aur 50 paise hai aur 1, 2, 5 aur 10 rupaye bhi. bainkanot 5, 10, 20, 50, 100, 500 aur 1000 ke moolya par hain.

anukram

naamakaran

Bhaarat mein prayukt shabd

Bhaarat ke adhikaansh bhaagon mein rupaye ko in naamon se jaana jaata hai: hindi mein rupaya, gujaraati (રaaૂaaપaaિaaયaaો) mein rupiyo, telugu (రaaూaaపaaాaaయaaి), tuloo bhaasha (ರaaೂaaಪaaಾaaಯaaಿ) aur kannad (ರaaೂaaಪaaಾaaಯaaಿ) mein roopaai, tamil (ரaaூaaபaaாaaயaa்) mein rubaai, malayalam (രaaൂaaപ) mein roopa, maraathi (rupaye) mein rupaye ya sanskrut se nikle anya shabd jaise roopyakam, roopyakan ityaadi.[1] sanskrut mein raupya ka arth hota hai chaaaindi; roopyakan ka arth hota hai chaaaindi ka sikka. haalaanki pashchim Bengal, tripura, mijoram, udeesa aur asam mein rupaye ko aadhikaarik roop se sanskrut ke tanak naam se jaana jaata hai. isliye rupaye ko bangaali mein taka (টaaাaaকaaা), asamiya mein toka (টaaকaaা) aur udiya mein tanka (ଟaaଙaa୍aaକaaା) ke naam se jaana jaata hai aur roman akshar 'T' se bhaarateeya bainkanoton mein darshaaya jaata hai.

aadhikaarik prateek-chinh

bhaarateeya rupaye ka aadhikaarik prateek-chinh

bhaarateeya mudra ke liye ek aadhikaarik prateek-chinh dinaank 15 July, 2010 ko chun liya gaya hai jise IIT, Guwahati ke professor di. udaya Kumar ne dijaain kiya hai.[2] ameriki dollar, british paaund, Japani yen aur Europeeya sangh ke Euro ke baad rupaya paaainchavi aisi mudra ban gaya hai, jise uske prateek-chinh se pahachaana jaaega. iske liye ek raashtreeya pratiyogita aayojit ki gayi thi.[3] iske antargat sarkaar ko teen hajaar se adhik aavedan praapt hue the.[4] reserve bank ke deputy Governor ki adhyakshata mein gathit ek uchchastareeya samiti ne bhaarateeya sanskruti aur bhaarateeya bhaashaaon ke saath hi aadhunik yug ke behtar saamanjasya vaale is prateek ko antim taur par chayan karne ki sifaarish ki thi. ise yooneekod maanak mein shaamil karne hetu aavedan kar diya gaya hai.[5] is chinh ko yooneekod mein U+20A8 par sthaan milega, jo pehle hi rupaye ke Rs jaise dikhne vaale chinh ke liye aavantit hai.[6] filhaal is chinh ko computer par mudrit karne ke liye kuchh naun-yoonikod faunt banaaye gaye hain.[7][8]

itihaas

rupaya shabd ka udgam sanskrut ke shabd rup ya rupyaah mein nihit hai, jiska arth chaaaindi hota hai aur roopyakam ka arth chaaaindi ka sikka hai.

rupaya shabd ka prayog sarvapratham sher shaah soori ne Bhaarat me apne shaasan 1540-1545 ke dauraan kiya tha. sher shaah soori ne apne shaasan kaal mein jo rupaya chalaaya vah ek chaaaindi ka sikka tha jiska bhaar 178 gren (11.534 gram) ke lagbhag tha. usane taanbe ka sikka jise daam tatha sone ka sikka jise mohar kaha jaata tha, ko bhi chalaaya.

kaalaantar mein mugal shaasan ke dauraan poore upamahaadveep mein maudrik pranaali ko sudrudh karne ke liye teenon dhaatuon ke sikkon ka maanakeekaran kiya gaya.

sher shaah soori ke shaasanakaal ke dauraan aarambh kiya gaya 'rupaya' aaj tak prachalan mein hai. Bhaarat mein british raaj ke dauraan bhi yeh prachalan mein raha, is dauraan iska bhaar 11.66 gram tha aur iske bhaar ka 91.7 pratishat tak shuddh chaaaindi thi. 19veen shataabdi ke ant mein rupaya prathaagat british mudra vinimay dar, ke anusaar ek shiling aur chaar peins ke baraabar tha vaheen yeh ek paaund starling ka 1/15 bhaag tha.

19veen sadi me jab duniya mein sabse sashakt arthavyavasthaaen svarn maanak par aadhaarit theen tab chaaaindi se bane rupaye ke moolya mein bheeshan giraavat I. sanyukt raajya America aur vibhinn Europeeya upaniveshon mein vishaal maatra mein chaaaindi ke strot milne ke parinaamasvaroop chaaaindi ka moolya sone ke apeksha bahut gir gaya. achaanak Bhaarat ki maanak mudra se ab baahar ki duniya se adhik khareed naheen ki ja sakti thi. is ghatna ko 'rupaye ki giraavat' ke roop mein jaana jaata hai.

pehle rupaya (11.66 gram) 16 aane ya 64 paise ya 192 pai mein baaainta jaata tha. rupaye ka dashamalaveekaran 1957 mein Bhaarat me, 1869 mein seelon (Sri Lanka) mein aur 1961 mein Pakistan mein hua. is prakaar bhaarateeya rupaya 100 paise mein vibhaajit ho gaya. Bhaarat mein paise ko pehle naya paisa naam se jaana jaata tha. Bhaarat mein bhaarateeya reserve bank dvaara mudra jaari ki jaati hai, jabki Pakistan mein yeh state bank aaf Pakistan ke dvaara niyantrit hota hai.

bhaarateeya bank noton ki suraksha visheshataaeain

vaataramaark

suraksha dhaaga

aprakat chhavi

sookshmalekhan

utkeernan

pehchaan chinh

pratideepti

prakaash mein parivrtaneeya syaahi

ankan ko samajhajhana

jaalsaaji ke virooddh vidhik praavadhaan

vaataramaark

bank noton ki mahaatma gaaaindhi shrrunkhala mein vaataramaark vindo mein ek halka aur bimb prabhaav tatha vividh dishaaon waali rekhaaon ke saath mahaatma gaaaindhi ka vaataramaark hai.

suraksha dhaaga

attoobar 2000 mein laagoo kiye gaye 1000 roopae ke noton mein pathaneeya, mukhaprushth par `Bhaarat' (hindi mein), `1000' aur `aarabeeaai' ankan ke saath vaikalpik roop se drushyamaan lekin prushth bhaag par poornataë antarvisht vindo wala suraksha dhaaga hai. 500 roopae aur 100 roopae ke noton mein bhi usi prakaar ki drushyamaan visheshata tatha ankan `Bhaarat' (hindi mein) aur `aarabeeaai' ke saath ek suraksha dhaaga hai. prakaash ke saamane rakhane par 1000 roopae, 500 roopae aur 100 roopae mein ek rekha lagaataar dikhaai deti hai. 5 roopae, 10 roopae, 20 roopae aur 50 roopae ke noton mein ek pathaneeya, ankan `Bhaarat'(hindi mein) aur `aarabeeaai' ke saath poornataëaaantarvisht vindo wala ek suraksha dhaaga hai. suraksha dhaaga mahaatma gaaaindhi ke chitr ki baaainyi or dikhaai deta hai. mahaatma gaaaindhi shrrunkhala ke poorv mein jaari kiye noton mein ek saada, apathaneeya poornataë antarvisht suraksha dhaaga hai.

aprakat chhavi

1000 roopae,500 roopae, 100 roopae, 50 roopae aur 20 roopae ke noton ke mukhaprushth par mahaatma gaaaindhi ke chitr ki daahini or ki urdhvaadhar patti mein ek aprakat chhavi sambandhit moolyavargeeya moolya ko sankhya mein darshaati hai. yeh aprakat chhavi tabhi dikhaai deti hai jab aaainkh ke saamane not ko kshaitij roop se pakada jaata hai.

sookshm lekhan

yeh visheshata urdhvaadhar patti aur mahaatma gaaaindhi ke chitr ke beech dikhaai deti hai. ismein 5 roopae aur 10 roopae ke noton mein shabd `aarabeeaai' rahata hai. 20 roopae aur usase adhik ke noton mein bhi sookshm aksharon mein noton ka moolyavargeeya moolya rahata hai. yeh visheshata kisi aavardhak lens ke neeche bhali prakaar dekhi ja sakti hai. utkeern mudran

mahaatma gaaaindhi ke chitr, reserve bank ki muhar, guaranty aur vachan up-vaakya, baaainyi or ashok stambh prateek, bhaarateeya reserve bank ke Governor ke hastaakshar utkeern roop se mudrit arthaat ubhare mudran vaale hote hain jinhein 20 roopae, 50 roopae, 100 roopae 500 roopae aur 1000 roopae ke noton mein chhookar mahasoos kiya ja sakta hai.

pehchaan chinh

10/-roopae ke noton ko chhodkar sabhi noton ke vaataramaark vindo ki baaainyi or utkeern roop mein ek vishesh vishishtata daali gayi hai. yeh vishishtata vibhinn moolyavargo ke liye vibhinn aakaaron (20 roopae mein urdhvaadhar aayataakaar, 50roopae mein vargaakaar, 100roopae mein trikonaakaar, 500 roopae mein vrutaakaar tatha 1000 roopae mein samachaturbhujaakaar) hai aur moolyavarg ki pehchaan karne mein drushtiheen logon ki sahaayata karta hai.

pratideepti

noton ke sankhya patal ko pratideept syaahi mein mudrit kiya gaya hai. noton mein prakaasheeya tantu hain. donon tab dekhe ja sakte hain jab not ko para-baingani (ultra-vaayalet) laimp ke saamane laaya jaata hai.

prakaash mein parivrtaneeya syaahi

yeh November 2000 mein laagoo sanshodhit rang yojana ke saath 500 roopae aur 1000 roopae ke noton mein shaamil ki gayi ek nai suraksha visheshata hai. kramash: 1000 roopae aur 500 roopae ke aamukh par sankhya 1000 aur 500 ko prakaash mein parivrtaneeya syaahi arthaat rang badalne waali syaahi mein mudrit kiya gaya hai. sankhya 1000 aur 500 ka rang not ko seedha dekhne par hara dikhaai deta hai lekin ise tirchha karne par rang badalkar neela ho jaata hai.

ankan ko samajhna

vaataramaark ke sameep urdhvaadhar patti ke madhya mein not ke saamane (khokhala) aur prushth bhaag (bhara hua) donon or mudrit ek pushpit svaroop ko donon taraf theek-theek ankit kiya gaya hai. is svaroop ko prakaash mein dekhne par ek hi pushpit svaroop dikhaai padta hai.

jaalsaaji ke virooddh vidhik praavadhaan

jaali noton ka mudran aur parichaalan bhaarateeya dand sanhita ki dhaaraaon 489e se 489i ke antargat aparaadh hai tatha kisi vidhik nyaayaalaya dvaara aarthik dand athva kaaraavaas athva donon ke roop mein dandaneeya hai.

vinimay dar

aitihaasik vinimay dar

bhaarateeya rupaya prati ikaai mudra, vaarshik ausat[9]
mudra code 1996 2000 2004 2008 2009 2010
ameriki dollar USD 35.444 44.952 45.340 43.814
Australiaee dollar AUD 27.761 26.157 33.409 36.972
kanaadiyaai dollar CAD 26.002 30.283 34.914 41.098
Japani yen JPY 0.32610 0.41711 0.41945 0.42627
paaund starling GBP 55.389 68.119 83.084 80.633
Euro* EUR 44.401 41.525 56.385 64.127
Swiss fraink CHF 28.714 26.654 36.537 40.451
Singapore dollar SGD 25.150 26.079 26.830 30.932
*1 January 1999 se poorv,Europeeya mudra ikaai, code XEU

vartamaan vinimay dar

vartamaan INR vinimay dar
Google faainens se: AUD CAD CHF EUR GBP HKD JPY USD
Yahoo! faainens se: AUD CAD CHF EUR GBP HKD JPY USD
eksai.com se: AUD CAD CHF EUR GBP HKD JPY USD
oaanda.com se: AUD CAD CHF EUR GBP HKD JPY USD

yeh bhi dekhein

sandarbh

baahari kadiyaaain